O meu amor (e 3)

Fozando entre os papéis vellos (grazas a Deus, ainda non balorecidos de todo) que armazenei co paso dos anos nos caixóns e andéis do meu dormitório, puden reencontrar un artigo de Jean Markale ao que teño especial aprezo. Trata-se de "A poesia dos celtas", unha das achegas que conforman a sua miscelánea Os celtas, obra de leitura obrigada para xentes apaixonadas coa cultura tradicional destas vellas Europas atlánticas.
Ao longo de escasamente dez páxinas, Markale debulla e ilustra algunhas das características máis salientáveis do xeito poético celta (irlandés e gaélico, máis ben, pois a presenza do xénio galés neste artigo brilla pola sua auséncia). Aí está todo: a desmesura, a contradizón, a hipérbole, a representazón da simultaneidade e complexidade do mundo, a esmerada atenzón à imaxe... En definitiva, a maneira en que os vellos bardos irlandeses souberon dar-lle aos seus versos a vida marabillosa e surreal que presentian ao seu redor e latexava no seu maxin. A vida de Cu Chulainn, de Finn, de Bran, de Myrddin, de Taliesin... Como non, o amor formava parte desa vida. E parte mui substancial. O amor, ou é absoluto ou non é. Asi o explica Markale:

O amor visto polos fili non é unha doce ensoñazón nen un acto sexual. A concepzón gaélica do amor (concepzón céltica, ousaria dizer, ainda sen encontrarmos nengun exemplo deste tipo entre os galeses) aproxima-se bastante da dos tebanos, coas suas prolongazóns cara ao infinito. Unha fatalidade irremediável pesa sobre a parella; o amor é unha fervenza desbordada, non coñece freos, é feroz e absoluto. Existe aí un erotismo latente que só pode expresar-se co sangue, pois todo é tráxico, todo conduz a unha morte violenta. O instinto de "morte e sexualidade" encontra-se ilustrado na poesia gaélica muito antes de Freud e a sua escola. E o carácter de fatalidade está ainda máis acentuado por eses encontros efémeros de seres que non poden amar-se plena e livremente por mor das circunstáncias, mais que nas suas diferentes migrazóns se procuran desesperadamente. Trata-se, xa que logo, de "eternos retornos" [...]

Eu, Deirdre, a obscura e desgarrada

Os primeiros representantes do Irish Literary Revival fixaron-se sobretodo en certas lendas da vella tradizón gaélica, aquelas especialmente entroncadas (ou entroncáveis) co espírito tráxico e romántico que as suas obras posuian naquel contexto histórico e literário de finais de século. Unha delas, quizá a principal, é a de Deirdre e Noisi, amantes perseguidos polo rei Conchobar de Ulster (o tio, e talvez pai, de Cu Chulainn, herói irlandés por antonomásia). Como no relato de Diarmaid e Grainné, tamén neste caso Noisi perde a vida traxicamente xunto con todos os fillos de Uisnech, e Deirdre é obrigada a volver ao lado do vello señor dos ulates, a cuxo leito estava destinada desde pequena. Esta história serviu-lle a Synge para compor a sua peza teatral Deirdre of the Sorrows, unha das máis relevantes e exitosas da época. Ora, como acontece en tantas outras ocasóns (Mc Pherson, por dar unicamente un exemplo), servidor prefere con muito as palavras vellas e a forza das sensazóns que as percorren antes que a reelaborazón contemporánea de que foron obxecto. No relato orixinal de Deirdre e Noisi (cuxo final admite distintas versóns nas que non imos entrar) acadan-se alturas poéticas ainda non igualadas, con imaxes contorsionadas e metáforas realmente visionárias e audaces.
Unha cativiña amostra pode ser este fragmento do lamento que entoa Deirdre unha vez sabida a morte do seu amante. As palavras caen no baleiro como golpes descarnados e dolorosos. É, certamente, un berro incontível que o enchoupa todo de radical amargura...

Querido ollos azuis amado das mulleres,
terrível para os inimigos,
trás a travesia do bosque, noble reunión,
amada clara voz na umbria do bosque.
Xa non durmo.
As miñas unllas xa non son de púrpura.
A ledícia xa non rolda os meus desvelos
desde que xa non vén o fillo de Uisnech.
Non durmo
a metade da noite no meu leito.
O meu espírito vaga polos mundos,
nen como nen rio...

San Patrício de Compostela

O pasado sábado, como saberán ben todos os filoirlandeses e celtistas en xeral, foi dia de San Patrício (San Padraig), festividade nacional do Éire, mais tamén celebrazón estendida e case que asumida como própria por todos os países célticos. Na nosa terra non podemos ser alleos a esta realidade, sobretodo se temos en conta que, como ben afirma José de Cora no seu Calendario de Galicia, "a história de San Patrício pode construir-se desde a Galiza con retallos dos nosos santos e poetas".

Parece incrível, mais é certo. Muitos dos episódios míticos que protagoniza o padroeiro dos irlandeses na sua predicazón pola Illa Esmeralda reproducen-se con prodixiosa exactitude nestoutra banda do mar, algo que facilmente surpreenderia a quen non estexa familiarizado cos substratos culturais e ideolóxicos dos povos galego e irlandés. Deste xeito, a figura de San Padraig é homologável en muitas ocasóns à de Santiago, pois ambos foron utilizados nos seus respectivos países para a cristianizazón duns determinados costumes e dos lugares e paisaxes às que estes estavan asociados desde a noite dos tempos. Se Santiago (ou Prisciliano, ou Elvis Presley se quixerdes, que máis terá?) descansa sob a Catedral de Santiago de Compostela, outro tanto acontece con San Padraig, cuxos restos repousan na Catedral de Downpatrick (Ulster). A predicazón de Santiago nas terras galaicas (polo demais mui pouca exitosa) está estreitamente ligada ao Pico Sagro (Boqueixón), un enclave riquísimo en pervivéncias pagás e polo que vaga o recordo da ubícua raiña Lupa, gardadora de riquezas e dona dos touros bravos. A montaña sagrada de Cruagh Patrick (Donegal) é a versón irlandesa deste promontório galego, ao que lle imita mesmo na sua forma. É aí, en Cruagh Patrick, onde se encontra a cama de San Padraig, equiparável ao leito de pedra do Santiaguiño do Monte (Padrón), no que seica se deitou o Apóstolo, igual que o fixeron outros muitísimos santos galegos e irlandeses en penedos similares (lembrai a cama do San Xulián, no monte Aloia). Se no Purgatório de San Padraig, na cova de Station Island (que deu título a un dos poemários máis vibrantes de Seamus Heaney), pode o peregrino superar en vida as penas todas do Purgatório, deixando asi un traballo feito para o momento do transo, outro tanto acontecia na cova de Santiaguiño do Monte, e, segundo conta Alonso Romero, tamén na fisterrá ermida de San Guillerme, non lonxe do sartego de Orcavella...

Mais os lugares máxicos non son nada sen as palavras que os fan sagrados e, à sua maneira, imutáveis. E tamén para Santiago e San Padraig foron ditas muitas vezes as mesmas palavras e soñadas as mesmas lendas. San Padraig desterrou as serpes do Éire, e outro tanto fixo Santiago na Galiza. Porén, neste ponto a mitoloxia galega apresenta maior dispersón, pois na Costa da Morte esa expulsón dos ofídios atribui-se-lle ao San Adrán, avatar cristián dun vello deus da morte e o tránsito (San Adrián é barqueiro / que leva o remo na man..., di a copla popular). Foi el quen os fechou a todos baixo a sonada Pedra da Serpe de Gondomil (Ponte Ceso), unha cruz de pedra gra fermosamente traballada polos canteiros bergantiñáns e en cuxa base pode observar-se a efíxie dunha serpe alada. Sincretismo de cultos? Mui probabelmente. O caso é que unha das cobras fuxiu do marteiro, e o santo perseguiu-na até dar-lle alcance e esmagá-la co seu própio pé. Ainda hoxe, no monte Beo (Malpica), pode contemplar-se a serpe petrificada, coa pegada de San Adrán afundida no seu lombo.

Como veis, a San Padraig somente lle faltou ver-se involucrado no asulagamento dalgunha cidade maldita (como o estivo Santiago nos afundimentos de Duio e Corrubedo) para podermos venerá-lo como un santo galego máis. De aí a celebrar o vindeiro San Padraig cunha boa botella de Albariño na mesa só há un paso...

Berceuse de Grainné pour Diarmait

E a poderosa Grainné aferrollou coas suas palavras ao belo Diarmaid O'Duibhné, guerreiro predilecto de Finn Mac Cumal, e arrastou-no con ela polos camiños adiante, foxindo da amargura e da espiña e do frio leito de el-rei, que mal haxa.
Nas chairas do oeste habita o inverno. Há xeo no peteiro dos corvos. A neve cobre como unha mai calada os esqueletes das casas derradeiras. Saben os amantes que Finn levará o dedo polgar à boca e, travando-o até a medula, coñecerá o seu paradoiro exacto e lanzará-se furioso à sua perseguizón. Mais, contodo, Grainné fai descender a Diarmaid do seu cavalo e acolle-o no colo mentres a noite e a tempestade van entrando nos seus corpos. Ela, entón, deposita nos ouvidos do seu amado xabaril dos combates esta cantiga de berce. Unha respirazón antiga, de vara de xesta e turba adormecida, parece acompañar cada palavra de Grainné, a fermosa e desgrazada, que canta e canta e canta...

Durme un pouco, só un pouco,
e nada temas,
home a quen lle entreguei o meu amor,
Diarmaid, fillo de O'Duibhné.
Durme aqui profunda, profundamente,
fillo de O'Duibhné, nobre Diarmaid,
eu velarei o teu repouso,
encantador fillo de O'Duibhné...
Permanecerei vixiando-te,
muralla de combate do oeste,
o meu corazón escachará coa dor
se algunha vez me faltares.
Separar-nos seria separar
o neno de sua mai,
desterrar a alma do corpo,
guerreiro do fermoso lago Garman...
O cervo, ao leste, non dorme,
non deixa de bradar
entre os matos dos páxaros negros.
Non quer durmir.
A cerva sen cornos non dorme,
xeme polo seu cativiño,
corre por entre os toxos,
non dorme no seu tobo.
O vivaz pardal non dorme
no curuto das árvores de belas ramas.
O tempo é ruidoso aqui...
Esta noite non dorme a pita do monte
nas landas varridas polo vento.
Na cuiña o seu berro é doce e claro.
Xunto aos regatos non dorme...

Viaxe alén do Éu

O pasado sábado, após muito (demasiado) tempo, volvin escuitar un dos meus programas radiofónicos predilectos, Lume na palleira, o único espazo específico de música folque e tradicional con que conta a nosa prezada Radio Galega. Foi camiño de Lugo que puden gozar dese relanzo de águas claras que é "O recuncho da palleta", no que nesa ocasión se ocuparon da música e personalidade dunha zona tan conflitiva como fascinante: as terras do Éu-Návia.

Tensionada entre as viziñas pretensóns ástures e a induvidável galeguidade das suas xentes e costumes, esta terra de Entrambas Aguas (que tal é a sua denominazón en muitos textos medievais, o que nos fala dunha singularizazón mui temperá desta comarca dentro do território galaico) contou con gaiteiros de grandísima envergadura ben coñecidos desde Tápia de Casarego a Taramúndi, e máis alá. Un deses músicos é o Firme (de nome Fermin). 85 anos, e unha cabeza luminosa na que bolen ainda as melodias e cadéncias de tempos xa adormecidos (que xamais mortos!). Escuitaron-se no programa algunhas das suas gravazóns. A sua língua movia-se entre os versos dos vellos romances con unha seguridade orgullosa, consciente, case sobrehumana. Lembrar cada sílaba e a posizón de cada sílaba, con unha mémória de pántano, de lagoa, de mina profunda e venerável. Depois, ao ouvi-lo tanxer a gaita, algo rachava e renascia dentro da luz. Como se de súpeto medrasen ao noso redor as paredes da palloza e rostos mui antigos e mui sábios se achegasen a falar-nos.

Sensazóns asi só mas provocan os grandes músicos de outrora: Perfecto Feijoo, Manuel Dopazo, Ricardo Portela... E o Firme, meus amigos, é grande. Mui grande. Un xigante das terras longas e afastadas de Entrambas Aguas.

Meu lugar de água clara

Aproveitando que o noso amigo de Innisfree resgatou a poderosa figura e xigantesca poesia do meirande bardo irlandés desde W. B. Yeats, que tal foi e será por muitos anos Seamus Heaney (Seosamh O hEanaì seria o seu nome en gaélico), gostaria de compartir cos meus compañeiros de viaxe unha das composizóns máis sinxelas e asemade máis logradas deste autor do Ulster. Trata-se dunha evocazón da sua terra natal, Anahorish, versón anglizada do gaélico anach fìor uiscee (ou algo similar; a miña memória xa non é nen de lonxe o que era), que pode mui ben traduzir-se ao galego como lugar de água clara. O poema resulta muito máis complexo do que puder semellar-nos a simples vista. Somente alguns apuntamentos: a ligazón que estabelece Heaney nas suas grandes obras entre a linguaxe, a construzón poética e o mundo que nela se alberga e se refúxia; a transparéncia da lembranza, a brillante contundéncia desas imaxes que percorren, como caudalosas artérias, o sinxelo corpo do poema; as conexións, en fin, que poden estabelecer-se entre este "Anahorish" e nomes tan altos, sonoros e amados como o de Pai Uxio, Pero Meogo e outros bos mestres de outrora.

My "place of clear water,"
the first hill in the world
where springs washed into
the shiny grass

and darkened cobbles
in the bed of the lane.
Anahorish, soft gradient
of consonant, vowel-meadow,

after-image of lamps
swung through the yards
on winter evenings.
With pails and barrows

those mound-dwellers
go waist-deep in mist
to break the light ice
at wells and dunghills.

Pai Uxio

Non saberia explicar-me sen Uxio Novoneyra, Uxio do Courel.
A palavra de Pai Uxio ten a precisón comovedora da sarábia estoupando contra as lousas. Fala Pai Uxio e da fisura dos seus lábios abrollan cousas duras, contundentes, impactos vermellos no cerne da vida. Un ten a sensazón de mover-se entre penedos xigantescos no corazón da névoa. Os lobos, a carqueixa, a porta destrancada, todo está feito de saliva e camiño. Poema inicial e iniciático. Como a serpe na orixe da terra e do tremor. Como a vella sentada no centro exacto da palloza. Talmente.

Eu digo que o primeiro lume, o primeiro ollo e o primeiro provérbio habitavan en Pai Uxio. Falou el como se nada antes fose dito; e desa maneira falou-no todo e nada ficou por dizer.

Lede devagariño a Pai Uxio e veredes materializar-se ante vós, fermosas e diversas, as millentas cousas para as que cada palavra foi feita e amada.

PECHOUSE a noite riba do ucedo
i eu non vin einda a cor da miña amiga.
Agora é cando ún treme e ten medo.

ISTE desacougo! Esta cousa! Esta mao xorda que tira!
Iste querer irse sin saber para onde!

AGORA o meu cor é unha chaga encendida.
Unha mao loba anda escalazándome a ferida.

ESTA door que se oi!
Iste cor meu!
Esta door que me veo ela de seu
Sin saber polo que foi!

FOI coma se caira nunha cova.
Antes era noite i era día
Agora é todo unha negrura loba.

De cavalos e carros malditos

Onte tiven ocasión de reler as primeiras (mais densísimas) páxinas d'As Crónicas do Sochantre, ao meu xuízo unha das obras cimeiras xa non só de Álvaro Cunqueiro, senón de toda a história da narrativa galega, quer pola temática, quer polo estilo, quer polas suas virtudes estritamente narratolóxicas e estruturais. Unha verdadeira xema.
Como muitos de vosoutros xa saberedes, nestas impresionantes memórias relata-se a insólita viaxe que o sochantre de Pontivy, monsieur Charles-Anne Guenolè de Crozon, fixo ao longo e ancho da Bretaña toda a bordo dunha carruaxe cuxos pasaxeiros resultan ser uns senlleiros defuntos de triste história e alegre parrafada. A paisaxe bretoa emerxe na obra envolta en metáforas espectaculares só ao alcance de mestres como o de Mondoñedo, o mesmo que imaxinou as chairas, bosques e pradeiras da vella Armórica copiando através da sua ventá o vizoso país mariñao en que nasceu. Curiosamente, Cunqueiro só visitou a Bretaña vários anos depois de escrever esta obra, na compaña do músico Polig Monjarret. Levado polos camiños e vereas polos que lustros atrás fixera rolar a máxica carroza dos defuntos, don Álvaro só atinou a exclamar ao ouvido do seu anfitrión: Que carreteras, monsieur Monjarret, que carreteras! Ou, cando menos, iso é o que se conta.
Mais se algo há nas Crónicas, evidentemente, é bombardeo masivo e inclemente de evocazóns. Milleiros de ligazóns poden estabelecer-se entre cada palavra quentada no maxin de Cunqueiro e as teimas e obsesóns que me perseguen (ou às que eu persigo?) desde há anos. Por hoxe somente falarei dalgunhas. Por exemplo, que outra cousa é a carruaxe en que viaxe o sochantre que o Ankou, o carro dos mortos, guiado polo derradeiro defunto que tivera a parróquia o ano anterior e que pasa polas casas dos moribundos a recoller as suas almas? Tamén dun carro similar falavan os vellos do Morrazo ainda non há muitos anos, e do estrépito con que caian del aqueles penedos enormes que transportava. Lembremos a partir disto os Annaon (literalmente, a xente de Anna, quer-se dizer, de Ainé / Dana, a grande e fermosa deusa, rosto primitivo, sombrio se se quer, de Santa Ainé, patroa dos bretóns con permiso de Saint Yves). Non son os Annaon outra cousa que a versión armoricana da nosa Estadea, noutrora hoste do brillante Lug conduzida ás chairas da batalla.
E que dizer dos cavalos, ou, por mellor contar, os esqueletes de cavalos que tiran da carruaxe e que nos chantan na cabeza a vella funzón psicopompa deste animal na mitoloxia céltica, a sua vinculazón con Rhiannon (= Rigantona, talmente A Grande Raiña), os contos galegos que falan de temerários paseantes nocturnos arrincados deste mundo por cavalos brancos (o branco, sempre o branco, como branca era a cerva de Santa Ninoc'h e todo canto animal vente morte ou, mellor, mudanza, cámbio, transformazón...).
Estou convencido de que todo isto e muitísimo máis bulia no aqueloutrado caletre de don Álvaro Cunqueiro cando fabricou esta riquísima e estraña novela que se esfarela (como non!) por todos e cada un dos seus recantos. Como se fose cousa feble, cousa imperfeita, armazón en equilíbrio precário, mais, ainda asi (ou talvez precisamente por iso), tremendamente suxestiva e cativadora.