"Orcavella", a vella de sempre

Ao meu entender, há na Galiza dous grandes redutos das crenzas e sentimentos máis antigos: un é Santo André de Teixido; o outro, a Costa da Morte, e máis en concreto Fisterra. Neste cabo do mundo (un de tantos cos que contamos ao longo da xeografia costeira galega; Muxia ou A Coruña son outros) perviven en forma de palavra quente algunhas tradizóns que, na boca, saben a xabre e a chaira vella. Un deles é a Orcavella, unha figura que en boa medida pode ver-se como o noso equivalente autóctone da Cailleach Bheare irlandesa, e de muitas outras deusas tipicamente célticas que transitan por relatos como a Tain Bó Cualngé, un dos que mellor revelan o papel que estas divindades (e, por extensión, a própria figura feminina en que se encarnan: a raiña Medb de Connacht neste caso) tiñan naquela sociedade non tan afastada. A Orcavella é a Muller Vella, con todas as conotazóns que pode despertar esta frase na mentalidade tradicional. Máis vella que o monte, máis vella que as invernias e que a Catedral de Santiago, máis vella que a égoa e a xistra. A que arrasta trás de si os promontórios primeiros. Dona da xiada e do derrubamento.

Dá conta da Orcavella o navarro Julián Íñiguez de Medrano na sua Silva Curiosa, obra publicada en Paris en 1583 na que este cavaleiro relata a sua viaxe até Fisterra (como prolongazón da sua peregrinaxe a Santiago). Di-nos que ali, nas soidades fisterrás, un ermitán contou-lle a história dunha maléfica muller, a Orcavella, que chegou à Galiza en tempos da luita contra os mouros (evidentemente, estes mouros son os mouros das nosas lendas tradicionais, os nosos particulares Tuatha De Dannan, e non os muslimes de Al Mansur). Nesa estraña dona resumen-se ao que parece todas as artes da meiga, logo dexenerada en bruxa de unto e vasoira: o mal de ollo (relacionado con divindades como Balor ou Yspadadden Penkawr, donos dun único ollo), o don da invisibilidade... Caracterizava-a a máis un desmesurado apetito sexual; raptava os mociños cos que se encaprichava, e nunca xamais se volvia saber deles. A aczón da Orcavella, que viveu 176 anos, foi extremamente destrutiva, pois reduziu a populazón do Reino da Galiza à metade. Chegada a ese ponto, retira-se a Fisterra, ao vértice, ao limite, onde fai que un pastor por ela encantado lle escave un sepulcro na pedra. Cando o pastor remata o seu traballo, ela ispe-se e introduz-se no sartego co pobre rapaz, ficando fechados ali para sempre. Especifica-se a máis que a Orcavella tardou tres dias en morrer... (tres é o número por exceléncia asociado às deusas célticas, a tríada Macha-Bodb-Morrigan, vida-morte-renascenza) e que o sepulcro se tornou inacesível porque pasou a estar rodeado de cobras e serpes horríveis (lugar pagán = lugar marcado, estigmatizado; proibido).
Há muitas implicazóns (e complicazóns) nesta lenda da Orcavella, que chega a nós convenientemente filtrada por unha mentalidade desvirtuadora dos seus pontos máis arcaicos e significativos. Mais eu sinto debilidade por este tipo de figuras lendárias nas que, como nun espello de feira (nun esperpento), podemos ver deformados e até reduzidos ao grotesco figuras noutrora altas e poderosas. Eis o caso desta Orcavella que, na realidade, é transfigurazón da antiquísimaDeusa cuxas características máis definitórias foron desvirtuadas polo cristianismo: isto é mui patente nesa libido demoniaca atribuída à vella, que non é outra cousa que a reintepretazón cristiá do culto à fecundidade e ao binómio vida-morte tan arraigado nas estremas ocidentais de Europa. Un culto tamén vixente na cercana ermida de San Guillerme, coa sua cama de pedra da que falara Sarmiento e que tanto parecido garda, se nos fixamos, con ese sepulcro no que a Orcavella comete o seu derradeiro fornício co pastor. Tamén nela, como en tantas outras camas de pedra e en tantas lendas de santos, difuminan-se os lindes entre o nascimento e o ocaso. Non podia ser doutra maneira en Fisterra, esta pátria derradeira da Vella Deusa...